माघ शुक्ल पञ्चमीका दिन मनाइने ‘श्रीपञ्चमी’ पर्व आज विद्याकी अधिष्ठात्री देवी सरस्वतीको निष्ठापूर्वक पूजा–आराधना गरी मनाइँदैछ ।
चन्द्रमाजस्तो गोरो वर्ण भएकी तथा हातमा वीणा र पुस्तक लिएकी विद्याकी देवी सरस्वतीलाई भक्तजनले भारती, शारदा, हंसवाहिनी, जगन्माता, वागिश्वरी, कौमारी, वरदायिनी, बुद्धिदात्री, ब्रह्मचारिणी, चन्द्रघण्टा र भुवनेश्वरीजस्ता नामले पुकार्छन् ।
सूर्य उत्तरतिर लागी दिन लामो हुने र वसन्त ऋतु प्रारम्भ हुने विश्वासका साथ आजको दिनलाई ‘वसन्त पञ्चमी’ पनि भनिन्छ ।
ऋग्वेदमा वाग्देवीका नामले प्रसिद्धि पाएकी ब्रह्माकी अर्धाङ्गिनी ब्रह्मायणीको पूजा उपासनाले सबै प्रकारको ज्ञान, सिद्धि र सद्बुद्धि प्राप्त हुने उल्लेख छ । यसैकारणले सरस्वती पूजालाई ठूलो महत्व दिइन्छ । आजका दिन सरस्वतीको पूजा गरी विद्या प्रारम्भ गरेमा सर्वसिद्धि प्राप्त हुन्छ भन्ने विश्वास छ ।
आजका दिन विवाह, व्रतबन्ध, गुफा राख्ने र बेलविवाह (इही) जस्ता सामाजिक तथा धार्मिक कार्य गर्न साइत हेर्नु पर्दैन भन्ने मान्यता छ । यस दिन बालबालिकालाई शिक्षारम्भ गराउने र नाक–कान छेड्न पनि शुभ मानिन्छ ।
जान्नुहोसु, सरस्वती पुज्नुपछिको पौराणिक मान्यता यस्तो छ :
श्रीकृष्णले सरस्वतीको पहिलो पटक पूजा गरे – जब देवी सरस्वतीले कृष्णलाई देखे, उनि मोहित भइन् र पतिको रुपमा पाउने इच्छा व्यक्त गरिन् । तर, भगवान कृष्णले आफू राधातिर समर्पित रहेको बताए । यद्यपी, कृष्णले देवीलाई प्रसन्न गर्न ‘विद्या लिने इच्छा भएकाहरुले माघ शुक्ल पञ्चिमीको दिन तिम्रो पूजा गर्नेछन्’ भनी वरदान दिए । सरस्वतीको पहिलो पूजा श्रीकृष्ण र ब्रह्माजीले गरेका थिए ।
ब्रम्हाजीले सरस्वतीको रचना गरे – सृष्टिकर्ता ब्रम्हाजीले जब धरती निरश देखे, उनले आफ्नो कमंडलबाट पानी झिकेर छर्के । जताततै हरियाली छायो, यसै बेला सरस्वतीको पनि उत्पती भयो । ब्रम्हाजीले देवीलाई वीणा र पुस्तकबाट यस सृष्टिलाई आलोकित गर्न आदेश दिएका थिए ।
शक्तिको रुपमा सरसस्वती – मत्स्यपुराण, ब्रह्मवैवर्त पुराण, मार्कण्डेयपुराण, स्कंदपुराण तथा अन्य ग्रन्थहरुमा पनि देवी सरस्वतीको महिमाका बारेमा वर्णन गरेका छन् । यी धर्म ग्रन्थहरुमा देवी सरसस्वतीलाई सतरूपा, शारदा, वीणापाणि, वाग्देवी, भारती, प्रज्ञापारमिता, वागीश्वरी तथा हंसवाहिनी आदि नामले पनि पुकार्ने गरिन्छ ।
कुम्भकर्णको निन्द्राको कारण बनिन् सरसस्वती – भनिन्छ, देवी वर प्राप्त गर्नका लागि कुम्भकर्णले दस हजार बर्ष तपस्या गरे । ब्रम्हाले वर दिन लाग्दा उनको खराब प्रवृत्तिका कारण शक्तिको दुरुपयोग गर्ने भन्दै अन्य देवहरुले वर नदिन निवेदन गरे । त्यही समय ब्रम्हाले सरसस्वतीलाई सम्झे र राक्षस कुम्भकर्णको गोजीमा सवार गराए । सरस्वतीको प्रभावबाट कुम्भकर्णले ब्रम्हासँग भने, ‘म वर्षैँसम्म सुतिरहन पाऊ, यही छ मेरो इच्छा । यसरी उनी सुतिरहे, तर जब जागे श्रीरामले हात कुम्भकर्णको मृत्यु भयो ।
सरस्वतीका विभिन्न रुप – विष्णुधर्मोत्तर पुराणमा सरस्वतीलाई चार भुजायुक्त र आभूषणसँग सुसज्जित चित्रण गरिएको छ । रुप मंडन पुराणमा सरस्वती देवीलाई शान्त, कोमल वर्णन गरिएको छ । शास्त्रहरुमा वर्णन गरिएअनुसार, वसन्त पञ्चमीको दिन शिवले पार्वतीलाई धन र सम्पन्नताकी देवी हुने वरदान दिएका थिए । उनी यस वरदानपछि निलो स्वरुपमा परिवर्तन भइन् र निल सरस्वती भनी चिनिइन् ।
अक्षर अभ्यासको दिन – वसन्त पञ्चमीको दिनबाट बालबालिकालाई अक्षर लेख्न सिकाइन्छ । यस दिन मन्टेस्वरी वा घरमै बुवा–आमाले आफ्ना साना नानीलाई पहिलो पटक कलम समाएर अक्षर कोर्न सिकाइन्छ । यस प्रक्रिया गर्नाले बाल–बच्चामा वुद्धिको विकास हुन्छ भन्ने मान्यता राखिन्छ ।
